Cartulaire de Landévennec

Extrait du CARTULAIRE DE LANDEVENNEC, par MM. Le Men et Ernault, Paris, Imprimerie nationale, 1886
[avec corrections de l'édition La Borderie, Rennes, Imprimerie Catel, 1888, en vert foncé avec la mention LB.]
Arthur de La Borderie ne fait pas de commentaires dans le texte lui-même. Les commentaires ci-dessous sont donc ceux de Le Men / Ernault sauf mention contraire et/ou vert foncé. Dans les textes longs, La Borderie revoit systématiquement la ponctuation, qui ne doit pas exister dans l'original.

[Dans ce document, le double-u a toujours (sauf dans les notes) remplacé les rares formes en double-v ; La Borderie utilise parfois les formes VVingualoaei, Uuingualoaeo avec "æ" quand le choix est "e" pour Le Men... le caractère æ n'a pas été employé ici, mais toujours "ae" pour éviter les problèmes de police sur internet ]

[f° 140 r°]
[1] - [Liste des abbés de Landévennec][Series Abbatum. LB]
Sanctus Uuingualoeus I
Sanctus Guenhael II
Matmunuc III
Segneu IIII
Aelam V
Gurdistin VI
Benedic VII
Gurdilec VIII
Iohan IX
Clemens X
Clemens XI
Clemens XII
Iohan XIII
Gulohet XIIII
Cadnou XV
Blenlivet XVI
Elisuc in M XL VII anno XVII
[ Jusqu'à ce nom inclusivement, la liste des abbés de Landévennec est écrite de la même main que le corps du manuscrit. Les noms des abbés suivants paraissent avoir été ajoutés au fur et à mesure de leur élévation à cette dignité. Il y a presque autant de scribes différents que d'abbés ]
Kyllai
Justinus
Guilhelmus
Lancelinus XIX [paraît une faute pour XXI]
Orscandus XXII
Elimarius M C XL II anno
Gradlonus
Riuualonus
Gradlonus de plebe Sancti Eneguorii de pago Cap Cavall
Iacobus
Rivalonus M C XVIII
Tadic anno Domini M CC quadragesimo
Rivalonus de Ploemergat
Rivallonus de Treles
Bernardus
Riocus abbas istius loci de plebe Sancti Eneguorii de pago Cap Cavall
Johannes dictus porcus
Eudo Gormon de Leon[ia]
Alanus Piezresii qui obiit ammene [qui obiit Auinione - LB]
Armaelus de Villanova [Villa Nova LB] apud Languern
Alanus de Doulas, qui obiit anno domini M CC LXXI, cujus anima requiescat in pace. Amen.
Hic desunt multi usque ad Joannem Brient, factum abbatem anno [1]604, magnum archidiaconum Cornubiae et rectorem de Crauzon, doctorem in utroque jure.

[2][f° 141 r°]
Post ammirabile generis humani commercium, quod de antiqui facinoris fecce mundatus est, post ignitas linguarum coruscationes de caelo emissas, quibus novus cum rudi fonte imbueretur cuneus, ita ut, quod ignis doctrinae contingeret, baptismatis unda dilueret, ita etiam et Dominus Jhesus Christus nobis transmisit sanctum Guingualoeum, de insula Thopopegia pergens siccis pedibus cum undecim fratibus per profundum pelagus, quousque Cornubiam deveniret. Sed statim ex quo ille amabilissimus venit, sicca rupis aquae jussa est fundere eidem sancto fontem Guingualoeo. Illo vero rogante non modicum fecit inundare. His et aliis virtutibus ejus plurimis factis, atque manifestatis, ibidem nutu Dei enituit, scilicet caecos illuminavit, surdos audire fecit, mutos loqui,
[f° 141 v°] claudos sanavit, paraliticos curavit, leprosos mundavit, trium mortuorum suscitator magnificus fuit, et rudes fontes inundare fecit, sicut in primo libro de vita ejus scripto nuper edidimus atque caraximus. Sed non post multum tempus sanctus Uuingualoeus iter edidit ad fratrem suum Ediunetum, qui morabatur in quendam montaneum qui vocatur Nin, serviens Deo die noctuque super ripam fluminis quod vocatur Hamn. Et ille sanctus Dei Ediunetus [Aediunetus LB] occurrit sancto Uuingualoeo, videns eum venientem ad se, et se ipsum sancto Dei commendavit, id est corpus et animam et spiritum et omnia quae habebat, et terras quas Gradlonus rex sibi dedit, id est tribum Dinan, tribum Cunhin, Caer Choc, Lan Iuncat, dimidiam partem Gumenech. Haec omnia in dicum[f° 142 r°]bitione sancto Uuingualoeo tradidit coram multis testibus. Et ibi remansit sanctus Dei tribus diebus cum sancto Ediuneto. Loquebantur de regno caelesti. Et postea reversus est sanctus Dei ad locum suum cum quinque monachis religiosissimis optimis viris.

[ponctuation revue par LB : première virgule > point-virgule, seconde virgule > deux-points... ]

[3]
De conloquio Gradloni aput sanctum Uuingualoeum primo.
Ego Gradlonus, gratia Dei rex Britonum nec non et ex parte Francorum, cupiebam videre sanctum Dei Uuingualoeum ex multis temporibus ; idcirco obvius fui illi per viam in loco qui vocatur Pulcarvan [Pulcaruan LB]. Et ideo do et concedo de mea propria hereditate sancto Uuinuualoeo, in dicumbitione, et ut mercarer caelestia regna et ejus preces assiduas pro anima mea atque pro animabus parentum meorum sive vivorum atque defunctorum, nec non et eorum qui futuri erunt.

[4][f° 142 v°]
De tribu Carvan
Et ideo innotescere cum pio* per istas litterulas quid volo illi dare coram multis testibus cornubiensibus nobilissimis et fidelibus, id est tribum Caruan, XIIII villas.

*[ lisez cupio ]

[5]
De insula Seidhun
Et insulam quae vocata est insula Seidhun, cum omnibus ei apendiciis, in dicumbitione aeterna.

[6]
De tribu Pedran
Tribum Petrani, XXX villas, in dicumbitione aeterna.

[7]
De tribu Clecher, de plebe Archol, de plebe Telchruc*
Tribum Clecher, XIII villas, et omnem plebem Arcol, a mare usque ad mare, et omnem plebem Telchruc, excepto Lanloebon, in dicumbitione aeterna.

*[ ... qui sunt de genere Matret tenent [a sanct]o Uuingualoeo et ab abbate suo ... m sexciatus mellis in plebe Ar[ch]ol, in plebe
Thelgruc XX.VIII -
Ces mots ont été ajoutés en marge, probablement au XIIIe siècle. Le commencement des lignes a été rogné par le relieur.]

[8]
De plebe Crauthon
Terciam partem plueu Craut[h]on in aeternam hereditatem, Alvarpren [Aluarpren LB] in dicumbitionem aeternam, Lanloetgued in aeternam dicumbitionem.
Ecce ego Gradlonus, gratia Dei rex, do sancto
[f° 143 r°] Uuingualoeo terciam partem plueu Crauthon ejusque aecclesiam in dicumbitione aeterna.

[9]
Tres filii Catmagli, inique agentes, venerunt nocte ad locum sancti Uuingualoei, et ibi rapinam fecerunt quasi lupi rapaces. Modo autem per virtutem sancti Dei caelebites sunt. Et ideo tradiderunt hereditatem suam sancto Uuingualoeo in aeternam hereditatem. Ego Gradlonus hoc affirmo, Roscatmagli in dicumbitione aeterna sancto Uuingualoeo.

[10]
Haec memoria retinet, quod emit Gradlonus Eneshir, atque Rachenes, Caerbalauan*, nec non et Ros Serechin, de auro atque argento, quod accepit filii regis Francorum ; et postea tradidit sancto Uuingualoeo in dicumbitione Tref Pulcrauthon, Tref Lés, Morcat, Sent Uurguestle, Bois, Les Rattenuc, Labou Hether, Lan Cun, Tref Cun.

*[lire Caerbalanan ? ]

[11]
Hae litterae narrant, quod ego Gradlonus
[f° 143 v°] iterum do sancto Uuingualoeo dimidiam partem Tref Hirgard, Tref Caruthou, Guern Pen Duan, IIIes villas ; Lan Tnou Miou, Lan Gun [,] Caer Gurcheneu, Les Tnou, IIIIor villas ; Caer Gurannet, Les Cletin, dimidiam partem Caer Beat, Ti Ritoch Han Silin, Tref Limunoc, Caer Pont, Tref Pul Dengel, Sent Rioc, dimidiam partem Ros Tuder, Solt Hinuarn, Caer Truu, in dicumbitione.

[12]
De tribu Uuilermeaen
Et iterum haec memoria retinet, quod emit sanctus Uuiconus quandam tribum in vicaria, quae vocatur Trechoruus nomine, Tref* Uuilermeaen, Lan Hoiarnuc ex quinque libris aureis preciosissimis a Gradlono rege in perhennem hereditatem, et tradidit sancto Uuingualoeo pro anima sua. Ego Gradlonus hoc affirmo in dicumbitione.

*[ dans le manuscrit, tres ]

[13]
De tribu Lan Trefharthoc
[f° 144 r°] Sub eodem tempore emit Harthuc transmarinus quandam tribum, XXII villas, in plebe quae vocatur Brithiac, per CCCtos solidos argenteos in aeternam hereditatem a Gradlono, rege Britonum. Et ille non habebat filios neque parentes nisi tantum seipsum solum, et ideo se ipsum commendavit predicto regi atque omnia sua. Sed tamen, dum ille defunctus esset, ego Gradlonus accepi ipsam terram, quae vocata est Tref Harthoc ; cum omnibus ei apendiciis, pratis, silvis, aquis, cultis et incultis sancto Uuingualoeo in dicumbitione do et affirmo propter sepulturam meam a[t]que pretium sepulchri mei.

[14]
De tribu qui sunt in Brithiac
Rursus sub eodem hujus temporis articulo hae litterae narrant, quod mortuus est filius meus amantissimus Rivelenus, et ego ideo Gradlonus, gratia Dei rex, do et con
[f° 144 v°]cedo in dicumbitione sancto Uuingualoeo pro anima ejus atque sepulturam illius : id est tribus tres de mea propria hereditate quae vocatur Guodmochus : Tref Les, VII villas, Solt Gneuer, Tref Budgual, Tref Marchoc, VII villas, Caer Gurhouen, Penn Hischin, Busitt, Lan Hoetlleian [Hoedleian LB], Cnech Crasuc, Sulian, Lisiann [Lisi LB], Anlaedti [An Laedti LB], Ludre Sirfic, Caer Deuc, Bot Tahauc, Tref Cann, VII villas, et unum scripulum terrae in Moelian. Haec omnia do sancto Uuingualoeo pro anima ejus Riuelen in dicumbitione aeterna. Amen.

[15]
De tribu Herpritt et Lanberthuuauld
Eodem quoque tempore erat quidam vir sanctus Dei nomine Berduualt qui et seipsum commendavit et omnia sua, id est Lan Herprit et locum, qui vocatur Lan Bertuualt, cum omnibus ei apendiciis sancto Uuingualoeo in dicumbitione.
[f° 145 r°] Ego Gradlonus, nutu Dei rex, hoc affirmo in dicumbitione.

[16] De Lan Ritian
Hae literae narrant, quod ego Gradlonus do de mea propria hereditate scripulum terrae viro Dei sancto Tanuoud ; Tnou Mern, pro redemptione animae meae in aeternam hereditatem ; et ille postea commendavit se ipsum sancto Uuingualoeo cum omnibus sanctis. Ego Gradlonus hoc affirmo in dicumbitione.

[17]
Et iterum haec memoria retinet, quod quidam vir nobilis nomine Cunianus tradidit subjectionem atque elemosinam de sua propria hereditate, id est tria vicaria, Uuoeduc, Luhan, Buduc, sancto Uuingualoeo, XVI modios frumenti uno quoque anno usque Lanteguennoc. Ego Gradlonus hoc
[f° 145 v°] affirmo in nomine Dei summi.

[18]
De Lan Trefmael*
Ita etiam sub eodem tempore quidam vir indolis nomine Uurmeini meini tradidit suam propriam hereditatem sancto Uuingualoeo pro redemptione animae suae ejusque parentum post se in aeternam hereditatem, id est : Tref Ardian, Ros Guroc, Buorht**, Pen Carhent, Tref Tocohan, Ros Riuuen, Tref Rinou, Lan Tref Mael, Caer Poeth, Caer Uuern, cum omnibus ei apendiciis cultis et incultis in dicumbitione. Ego Gradlonus hoc affirmo in dicumbitione aeterna. Amen.

*[ « Lan Ritian II sextaria et I pastum. De terra Minihi ecclesie Guoethuc VIII ; unum pastum de capellano ecclesie, et unum pastum decimat ... » - Cette note a été écrite au XIIe siècle en marge du folio 145 v°.
« Hec sunt debita Landrefmael Haethurec Caer Nilis IX sextaria frumenti. De terra Hedrgual II sextaria frumenti et unum pastum. De terra Gleulouen [I]I sextaria et unum pastum. De terra Jedecael Guidet III modios frumenti. [L]an Huncat II sextaria. Pul Scaven II sextaria. Kaer Foet I sextarium. De terra An-Vastardou III sextaria frumenti. De terra Hinebet II sextaria et unum modium et duo pasta. Buort III sextaria frumenti. [De] terra Hebguoeu in Ro Riguin II sextaria. [De] terra An-Prunuc I sextarium et I pastum. De terra An-Kelihuc I sextarium.» -
Cette note a été écrite au XIIe siècle dans la marge gauche du folio 145 v°.
« Terrae de Landremael, Penannaut. Kaer Bea...os, Kaer Cadaven, An-Kelioc, An-Luch.
« De Goedoc, terra Briendi Conrrier, an Staer, Run an-peliet, an-Birit, an-Busit, Lan Guegon an Maguaerou.
« An-Porth Gludoc, Run Guennargant, Landremael. » -
Ces trois derniers paragraphes ont été écrits au XIIIe siècle sur la marge gauche du folio 145 v°.
A droite on lit en écriture du XVIIe siècle : « Landremel. » ]
**[lire Buorth ?]

[19]
De Tribu Uuinuuiri*
Ego Gradlonus do sancto Uuingualoeo quandam tribum Uuinguiri in plebe Niuliac, in Gurureen [Gurureaen LB] Lan Sent, in Lan Chunuett Les Radenuc, in Rioc Lan Preden V villas, Loc Iunguorett,
[f° 146 r°] V villas, in Neuued Lan Tutocan [Lantutocan LB], Lan Sonett in plebe Treguenc, locum sancti Uuingualoei in Buduc, V villas.

*[ « Guinguri » - Note marginale en écriture du XVIIe siècle.]

[20]
De tribu Lan Sent*
Item tunc quidam vir nomine Uuarhenus erat vir nobilis et auctor atque pincerna regis Gradloni. In cujus domo erat Gradlonus, rex Britonum, quando venerunt nuntii regis Francorum nomine [Karolus]* magnus ad illum.
Tres nuntii fuerunt ; haec sunt nomina illorum : Florentius, Medardus, Philibertus, tres sancti Dei religiosissimi, a Deo electi, atque prenominati ut nuntii essent ad Gradlonum ut deprecarentur illum propter Deum omnipotentem et Filium et Spiritum Sanctum et Christianitatem et baptismum ut citius veniret adjuvare obprorobrium (sic) Francorum et captivitatem et mise
[f° 146 v°]riam eorum, quia virtus illi erat a Deo data, ut deleret genus paganorum per gladium Domini. Et vota voverunt illi XIIII civitates in terram Francorum, et hoc illi juraverunt jussione regis. Et ille spopondit ire propter jurationem illorum quod sibi juraverunt in eternam hereditatem et semini suo. ldcirco erant ibi sanctus Chourentinus isdemque sanctus Uuinuualoeus ad conloquium regis atque in concilio. Ego Uuarhenus vir timens Deum commendo me ipsum sancto Uinuualoeo cum omnibus meis, id est corpus meum et animam meam et spiritum atque hereditatem, coram his testibus supradictis. Ego Gradlonus rex sancto Uuingualoeo hoc affirmo in dicumbitione aeterna. Amen. [f° 147 r°] Et qui frangere aut minuere voluerit a Deo caeli sit maledictus et dampnatus. Amen.

*[ « Lan Sent » - Note marginale en écriture du XVIIe siècle.]
** [ Le mot Karolus a été effacé dans le cartulaire original et remplacé, probablement vers la fin du dix-septième siècle, par Theods, lisez Theodosius ; et sous Theods on distingue encore l'écriture primitive. En marge on lit la note suivante : Tres nuncii religiosissimi missi a Theodosio magno. L'écriture est du seizième siècle, sauf celle du mot Theodosio, qui a été tracé en surcharge sur Karolo vers la fin du dix-septième siècle ou le commencement du dix­huitième. Le haut des hastes du K et de l'1 de Karolo est encore visible.
La copie du seizième siècle qui porte à la Bibliothèque nationale le n° 9746 du fonds latin est antérieure à ces altérations du manuscrit du onzième siècle ; le scribe a écrit (folio 71 v°) : Venerunt nuncii regis Francorum nomine Carolus magnus. Un correcteur du dix-septième siècle a voulu changer Carolus en Theodosius ; mais son encre, plus noire que celle du premier scribe, laisse parfaitement lisible l'écriture primitive du manuscrit latin 9746. ]

[21]
De Lan Rioc
Haec memoria retinet, quod sanctus Riocus, cujus mater per virtutem sancti Uuingualoei suscitata fuit a mortuis, omnem hereditatem sibi separatam ab omnibus parentibus spetialiter Deo et sancto Uuingualoeo obtulit in monachiam perpetuam. Idcirco se ipsum commendavit sancto Uingualoeo cum omnibus suis atque propriam hereditatem in aeternam possessionem. Ego Gradlonus, gratia Dei rex, affirmo in Dei nomine in dicumbitione sancto Uuingualoeo pro anima mea. Et qui minuere aut frangere voluerit, a Deo sit maledictus, sit et dampnatus. Amen.

[22]
De Lan Ratian
Hae literae narrant, quod ego Gradlonus,
[f° 147 v°] rex, tradidi de mea propria hereditate sancto Dei Ratiano* quandam tribum in Scathr, Ti Fentu, Bot Frisunin ; atque terram quae vocata est Lan Ratian, id est duodecim scripulos terrae ; Tili Meuuer, Sent Iglur, Pencoett, in vicaria quae vocatur Choroe ; et Penn Guern in plebe Turch in hereditatem aeternam. Sed isdem sanctus Ratianus propter cladem suae gentis deprecatus est Deum et sanctum Uuingualoeum, et sicut in aliis locis multis, ita et nunc exaudivit illum Dominus, quando custodivit locum ejus a supradicta mortalitate. Et ideo se ipsum commendavit sancto Uuingualoeo cum omnibus suis. Ego Gradlonus hoc affirmo in dicumbatione in aeterna possessione. Amen.

*[ En marge, en écriture du dix-huitième siècle : « S. Ratianus.»]

[23]
De Tirifrechan.
Ego Gradlonus rex veni usque Lanteguennoc ad sanctum *...
[f° 148 r°] anni Domini [D] CCCC**... Indictiones X, concurrentes VII. Terminus paschalis... VIII kal. aprilis***.

* [ En marge on a écrit au dix-septième siècle, à la suite de Sanctus, le nom propre Guingaletum. Plus bas on lit en écriture du quinzième siècle : Nota defecit hic quidquam ; et en écriture du dix-huitième : Hic desunt quaedam folia. Le scribe qui au seizième siècle a exécuté la copie de la Bibliothèque nationale (manuscrit latin n° 9746) n'avait pas à sa disposition les deux feuillets manquants : on peut le voir au folio 72 V° de sa copie. ]
** [ Une rature d'une lettre précède la notation chronologique CCCC ; une rature d'environ cinq lettres la suit. Ces deux ratures existaient déjà au XVIIIe siècle, où l'on a écrit en haut de la marge : Scriptum fuerat anno DCCCC, etc. Elles remontent au moins au XVIe siècle, puisque la copie qui appartient à la Bibliothèque nationale, et qui forme le n° 9746 du fonds latin, nous offre (fol. 72 V°) une transcription de ce passage où les lettres raturées manquent.]
*** [ Comparez ces notations chronologiques avec celles qui se trouvent aux folios 130 r° et 156 v°.]
[ virgules après indolis, clericus, ornatus chez LB ]

[24]
De aecclesia Sanctus
ln nomine Dei summi et amore regis superni, qui de virgine dignatus nasci pro redemptione generis humani. Quidam vir indolis clericus moribus ornatus stemate regalium ortus nomine Hepuuou, filius Riuelen atque Ruantrec, qui cuncta despiciens terrena, modis omnibus cupiens adipisci caelestia, tradidit de sua propria hereditate sancto Uuingualoeo aecclesiam Sanctus spetialiter sibi a cunctis parentibus atque fratribus inclitis. Et idcirco ego Hepuuou confi
[f° 148 v°]teor hodie coram Deo primitus et coram altare sancti Uuingualoei atque coram domino abbate Benedicto et coram istis monachis, qui in circuitu meo sunt, quod ego comparavi ipsam aecclesiam Sanctus a fratribus meis de auro atque argento et caballis optimis ; nec non et aliam terram meam propriam hereditatem dedi eis, ut esset michi specialiter in aeternam hereditatem a cunctis fratribus meis, coram multis testibus Cornubiensibus nobilissimis : Uurmaelon, cornes (sic) Cornubiae ; Huaruuethen, episcopo Sancti Chourentini ; Benedicto, abbate Sancti Uuingualoei ; Uruoet, abbate Sancti Tutguali ; atque allis (sic) plurimis fidelibus. Et idcirco ego Hepuuou do et concedo predictam [f° 149 r°] aecclesiam hodie sancto Uuingualoeo in dicumbitione atque in aeterna hereditate pro anima mea atque pro animabus parentum meorum sive vivorum atque defunctorum, ut ex rebus transitoriis, purgatis squaloribus facinorum, vera dispensatione supernae pietatis regna merearer gaudiflua soliditate perpetuatis sancti Uuingualoei precibus assiduis. Et si aliquis temerarius fuerit qui hanc scriptionem frangere temptaverit, sciat se alienum fore a liminibus sanctae Dei aecclesiae, et partem ejus cum Dathan et Abiron, quos terra deglutivit, nec non et cum Juda et Pilato qui Dominum·crucifixerunt. Terra sancta cymiterii non recipiat eum, et filii [f° 149 v°] ejus orfani sint, et uxor vidua. Hoc pactum est in castello Monsteriolo in die dominico in claustro Sancti Uuingualoei coram multis testibus : Haelchodus, comes, ejusque filius Herleuuinus, testes ; Benedic, abbas, testis ; Ridetuuet, prepositus, testis ; Martinus, decanus, testis ; Caraduc, monachus, testis ; Clemens, monachus, testis ; Uuethenoc, monachus, testis; Heuchomarch, monachus, testis ; Retchar, monachus, testis ; Daniel, monachus, testis ; Catuuaran, monachus, testis ; Iohann, monachus, testis ; Loesguoret, monachus, testis ; Domin, monachus, testis ; Dereic, laicus, testis ; Hethmeren, laicus, testis ; Hoelechet, laicus ; et alii multi idonei, qui viderunt et audierunt, sicut scriptum est. Et qui bene conservaverit, [f° 150 r°] a Deo caeli benedictus sit ; et, quicunque frangere vel minuere voluerit aut prohibere, anathema sit in die judicii coram Deo et angelis ejus. Amen. Anno DCCCCto. L IIII incarnationis domini nostri Jesu Christi. Epactae XXV, indictiones III, concurrentes VII, termiuus paschalis IIII idus aprilis, in Va feria pridie idus augusti. luna ipsius diei VIIa, annus embolismus.*
* [ Comparez ces notations chronologiques avec celles qui se trouvent au folio 156 v°. Le scribe auquel on doit la copie de la Bibliothèque nationale, fonds fatin, n° 9746, a traité la date de l'Incarnation conformément au système qui a inspiré les ratures du folio 148 r° de notre manuscrit ; il a écrit la date de l'Incarnation de la façon suivante, folio 73 v° Tempore quo vivabat sanctus Guingualoeus anno Domini CCCC.L. IIII incarnationis Domini nostri Jhesu Christi, substituant ainsi le cinquième siècle au dixième. ]

[25]
De Bath Uuenrann*
ln nomine sanctae Trinitatis et unicae Deitatis. Divina concedente clementia, Alanus, dux Britonum, videns sanctum corpus Uuingualoei exul a patria peregrinaturumque in aliena hostium crudelium perturbationis causa, et reminiscens Johannis evangelistae verba : « Quicunque viderit fratrem suum neces
[f° 150 v°]sitatem habere, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo caritas Dei manet in eo ? »** verbaque sancti evangelii : « Quod uni ex minimis meis fecistis, michi fecistis »*** ; et, « Qui vos spemit, me contempnit »**** et, « Qui dat pauperi, feneratur Deo, tribuensque parvum in hoc seculo comparat regnum aeternum in futuro.»***** His et aliis verbis mente timente, solidaque in Deo perscrutans omni intentione dispensatione regis superni sui que miseratione : et idcirco Alanus, nutu Dei dux, qui, cuncta despiciens terrena, modis omnibus cupiens adipisci caelestia, tradidit de sua propria hereditate Sancto Uuingualoeo ejusque abbati Iohanni, quia vocavit illum infra mare atque invitavit. Et jusjurandum juraverunt ejus fideles illi, [f° 151 r°]antequam venisset : hi sunt Amalgod atque Uuethenoc, super altare sancti Petri apostoli. Et iste lohannes satisfactione deservivit inter barbaros plurimaque inter genera Saxonum atque Normanorum et necessariam multis vicibus assiduis pacemque trans mare atque infra mare ad gaudium nostrum nuntiavit. Et ideo propria jussit eum ordinare ad abbaticium supradicti sancti. Addidit quoque Sancto Uuingualoeo de sua propria hereditate, sicut supra diximus, specialiter sibi a cunctis parentibus inclitis, id est monasterium sancti Medardi ejusque terram, quatuor miliaria in longitudine, in latitudine duo miliaria, cum silvis et aquis et pratis, terrisque cultis et incultis et omnibus ei apendiciis ; [f° 151 v°] et aecclesiam Sanctae Crucis intus urbe cum omnibus ejus apendiciis, atque aecclesiam Sancti Cyrici extra civitatem ; ejusdemque sancti aecclesiam, omnemque insulam, quae nominatur Bath Uuenran*, eum omnibus ei apendiciis et dimidium unius vicariae, quae nominatur Sulse, sita in pago Namnetensium, quinque miliario distans ab urbe ; ejusque aecclesiae dimidium cum omnibus ei apendiciis, ita etiam decimas vini sui et duas partes decimarum piscium et xx modios salis de teloneo vel censu suo*** ; atque Illodios XX tritici, decimasque numorum assidue, et teloneum vel censum*** salis lib[ere], unoquoque anno, prefato Sancto Uuingualoeo ejusque abbati Iohanni in dicumbitione atque in hereditate perpetua pro stabilitate regni [f° 152 r°] et pro redemptione animae suae sive pro longevitate filiorum suorum atque pro animabus parentum suorum sive vivorum atque defunctorum. Ista misericordia facta, meditans more sapientis ventura, jussit hanc privilegionem facere, ut, si aliqui venturi sint, quod minime credimus, qui hanc scriptionem voluerint frangere aut violare, sciant alienos se fore a cunctis liminibus sanctae Dei aecclesiae, et sit pars eorum cum Dathan et Abiron, quos terra deglutivit, nec [non] cum Juda et Pilato qui Dominum crucifixerunt. Terra sancta eus cymiterii non recipiat et filii eorum orfani et uxores eorum viduae. Hi sunt testes, qui audierunt et viderunt haec omnia : Alan, dux ; Iudhael, comes ; Iuthouen, archi-episcopus ; Hedrenn, episcopus ; Blenliuett, episcopus ; [f° 152 v°] Houuel, comes ; Vuerec, Nuuenoe, Saluator, episcopus ; Iestin, vicecomes ; Diles, vicecomes ; Pritient, Uuethenoc, Amalgod, Amhedr****, Chenmarchoc, Nut, Huon, Moysen, et alii plurimi fideles, qui viderunt et audierunt testimonium, sicut scriptum est. Et qui frangere aut minuere voluerit, ira Dei incurrat super eum et anathema sit. Amen.
Post obitum Alani, ego Tetbaldus, nutu Dei comes, hoc idem affirmo, sicut supra dictum est.
[E]go Joseph, toronensia urbe pastor, hoc affirmo.
Ego Fulcun, gratia Dei comes, ita etiam hoc affirmo, in tantum ut michi pertinet, sicut supra scriptum est.
Alanus dux jussit Hedrenno, episcopo, construere hanc cartam,
[f° 153 r°] et dedit Sancto Uuingualoeo ejusque abbati Iohanni sicut supra diximus in dicumbitione aeterna. Et qui hoc frangere presumpserit, ira Dei et sanctorum offensa incurrat super eum in presenti seculo, et insuper in futuro ante tribunal Christi rationem reddat. Amen.

* [ Dans le manuscrit, UUcnrann, avec un c au lieu d'un e.]
[Le Men et La Borderie ont tous deux l'écriture Baht et non Bath]
**[ Première épitre de saint Jean, chap. III, 17.]
***[Matth., xxv, 40.]
****[Luc., x, 16.]
*****[ Le texte que l'auteur de cette charte avait entre les mains n'était pas celui de la Vulgate.]
*[ « Baz » - Note marginale écrite au dix­septième siècle.]
**[ Les mots vel censu suo en interligne.]
***[ Les mots vel censum en interligne.]
****[ Le h d'Amhedr est un signe abréviatif placé au-dessus du mot et de forme à peu près identique à celle du h interlinéaire irlandais dans le Leabhar na hUidhre, manuscrit de la fin du onzième siècle.]

[26]
De plebe Hamuc*. De insula Thopopegia
Ego Gradlonus, nutu Dei rex, cum audirem quosdam christicolas habitantes in insula Thopopegya, per fidelem nuncium meum do sancto Uuingualoeo suisque condiscipulis secum Deo servientibus prefatam insulam Thopopegyam**, Lan Meren et Silin, et vineam in dicumbitione perpetua usque ad petram quae dicitur Padrun sancti Uuingualoei, in qua sculptum est signum sanctae Crucis, Chei Chnech Samsun, Rann Rett, Rann Ret lan, dimidiam partem Caer Liver, Tnou Melin, Caer Mel,
[f° 153 v°] Diri Muur, Lan Uoe, Gulet Iau, Penn Ros, in dicumbitione aeterna. Amen.

* [ « De plebe Hanvec.» - Cette note a été écrite en marge au dix-septième siècle.]
**[ « Hodie Tibidi. » - Note écrite en marge au dix-septième siècle.]
***[ Chnech est en interligne de la même écriture que le texte.]
****[ « En Hanvec.» - Note marginale du seizième siècle.]

[27]
De plebe Castello
Hae literae servant, quod quidam vir nobilis Eucat nomine emerat sibi hereditatem pretio multo, quae dicta est Ros Eucat. Cum autem teneret eam sine tributo et censu alicui homini, dedit unam villam nomine Lan Eluri sancto Uuingualoeo in dicumbitione aeterna. Amen.

[28]
De eadem
Erat nobilis quidam transmarinis parentibus et locuplex nimis rebus nomine Rett, qui emptam sibi habebat possessionem, quam nominavit proprio vocabulo Talar Rett. Et postea, volens aput Deum habere intercessorem, dedit sancto Uuingualoeo unum sestarium frumenti et unum cabonem et duo casea de unaquaque domo ipsius possessionis in
[f° 154 r°] unoquoque anno in pridie nativitatis Domini usque in Lanteuuennuc pro redemptione suae anime et in sepultura sua parentumque suorum istud debitum solventium*.

*[ Le long de ce paragraphe, sur la marge gaucbe du folio 153 v°, on lit la note suivante, écrite probablement au douzième siècle, et fort endommagée par le ciseau du relieur : «••• Thou Elorn ... you et uxor ejus ..... at dederunt unum are[pennum] (en interligne [c]emer terre pro [ani]ma Doener filii sui ... sancto Wingualoeo. Dederunt Maeluguno [et fi]liis suis ut redderent usque ad finem denarium (ou ... denarios) per singulum ... ad vigiliam Sancti Michaelis.»]

[29]
De plebe Ermeliac
Fuerunt duo ex discipulis sancti Uuingualoei in pago Enfou* in Ploe Ermeliac, nomina eorum sanctus Biabilius et sanctus Martinus, jussu abbatis sui degentes vitam heremiticam, et in finem claris miraculis sancti effecti. Quorum possessio fuit, duo Ros Meuur** An Cloedou Caer Cunan, Ros Maeloc.

*[ lire en Fou ?]
**[ « Rosmoduc en Longomarty en Irvillac.» - Note marginale du dix-septième siècle.]

[30]
De plebe Ros Lohen et insula Terenes*
lnsulam, que dicitur Dant Enes, id est Terenes, eo quod Maeluc Dant Hir, pater Pritient Liusuc, dedit sancto Uuingualoeo, quando eum liberavit ab infirmitate dentis sui horrend[a], cujus divisio insulae a mare est usque ad mare, absque ullo umquam he
[f° 154 v°]rede in aeterna possessione, Laedti, Guolchti, Aethurec Rethcar, et terciam partem aecclesiae, Lan Coett, V villas, Castell, III villas**.

*[ « Poulbehan.» - Note marginale du dix-septième siècle. ]
**[ [A]Fradou minam frumenti. [A]Brinliguet an-Parc XV nummos. Glencuu filius Butheuel minam [frumen]ti. De terra Terenes sextarium frumenti. » - Note marginale du XIIe ou du XIIIe siècle.
« De Caer Wenguethen mina frumenti et tercio pars decimae cujus heres est Rudaldus vicarius. » - Note interlinéaire écrite au treizièrne siècle. ]

[31]
De Pleiben
Sepultura Pritient Blehuc, Lechuc, dimidiam partem Caer Restou, et ipse dederat istam Caer Restou*.

*[ « Contencio fuit super quibusdam terris apud Pleiben in Tnou Barroc inter filios Hervei Hormanni et suos ex una parte scilicet Eudonem, filium Haelguthen, qui erat primogenitus eorum, et Eudonem, [fi]lium Rivalloni calvi et [con] sanguineos suos. Dicti [fi]lii Hervei et Eudo Halgueth[e]n et Guidomarus An-Sparll optinuerunt terram quam petebant per judicium aque frigide apud Sanctum Wingualoeum a filio Rivalloni et suis. Et ideo dicti Eudon et Guidomarus An­Sparll et sui concesserunt Sancto Wingualoeo in perpetuum decimas cujusdam Kempenet qui est super Gouen Tnou·Barroc. Tunc [e]rat abbas Sancti Wingualoei [R]ivallonus de Fou, Riocus, Uruoet, Herveus Godoc, monachi. Eodon, filius [H]elguethen, el Guidomarus An-[Sp]arll dederunt in saisinam pro decima [i]lla VIII denarios in duabus vicibus.» - Note marginale écrite au treizième siècle. ]

[32]
De eadem
Sepultura Pritienti, patris Mormani, Caer Tanett.

[33]
De eadem
Harn Meini dedit Emnuc, Busitt Sent Uuarhen, Lan Uuethnoc.

[34]
De Bratberth
Rudheder, Carrent Luphant, Caer Niuguinen, Caer Thnou.

[35]
De Cummanna in plebe Berriun
Caer Budian, Trefgellan, VI villas.

[La Borderie change ainsi les chartes 34 et 35 :
[34]
De Bratberth
Rudheder, Carrent Luphant.
[35]
De Cummanna
Caer Niuguinen, Caer Thnou.
[35bis]
in plebe Berriun
Caer Budian, Tref Gellan, VI villas. ]

[36]
De villa Thnou Sulcat
Hic narratur quod Uuenlouen filia Edmeren, et filia Uuenruant
[f° 155 r°] cupiebat ex multis temporibus videre locum sancti Uuingualoei qui vocatur Lanteuuennoc. Vidit et introivit. Et idcirco dedit unam villam, ex quo in aecclesia, super altare sancti Uuingualoei pro anima sua atque pro animabus parentum ejus sive vivorum atque defunctorum, quae vocatur Thnou Sulcat, sancto Uuingualoeo in dicumbitione atque in aeterna hereditate pro Dei amore coram multis testibus. Et, qui frangere aut minuere voluerit, maledictus sit a Deo atque ab angelis ejus. Et, qui bene conservaverit hanc donationem, benedictio Domini super eum sit. Amen.
Ego Budic, comes Cornubiensis, hoc affirmo sancto Guinuualoeo, et, quod michi pertinet, liberum sit. Amen.

[37]
De villa Lancolvett
[f° 155 v°] Hae litterae conservant, quod, curn transiret sanctus Uuingualoeus per dornnonicas partes et venisset trans flumen Coulut, tendens ad occidentem partem, deprecabantur ut imponeret manum cuidam languido illorum. Quem statim sanavit aqua sanctificata ex fonte quem illico dederat illi Dominus. Illi vero dederunt ei locum, ubi postea monasteriolum fecerunt fratres in honore sancti Uuingualoei. Divisio istius possessiunculae est a mare usque ad mare, sicut nobiles heredes diviserunt, ita tamen ut in loco eadem agatur opus divinum sub cura et subjectione abbatis loci Sancti Uuingualoei.

[38]
De Tribu Lan Uuivrett
Haec memoria retinet, quod felix et nobilis comes Euuenus nomine dedit sancto Uuingualoeo tribum quandam nomine Lan sancti
[f° 156 r°] Uuiuureti, XII villas, cum omni debito et decima et omnibus ei apendiciis, Laedti superior et Laedti inferior, Caer Guingualtuc, cujus divisio est usque ad flumen Helorn ; Caer Menedech : divisio ejus est ad occasum ; Rodoed Carn id est vadum corneum* : divisio ad orientem et ruga quae pergit contra meridiem.

*[ Les mots id est vadum corneum sont une glose interlinéaire. ]

[39]
De tribu Lanriuuoroe
Haec descriptio declarat, quod sanctus Morbretus habuit colloquium aput Sanctum Uuingualoeum, cui et se ipsum et beneficium, quod eidem sancto Morbreto dedit Evenus comes, qui dictus est magnus, et omnia quae habuit perpetualiter, ut illum aput Deum haberet intercessorem, commendavit, quia illius nomen illis diebus caelebre habebatur. Quod beneficium dicitur Lan Riuuole eum omni debito et decima et omnibus ei apen
[f° 156 v°]diciis : Languenoc, hereditas sancti Uuenhaeli, qui primus post sanctum Uuingualoeum abbas fuit ; Lan Decheuc, Caer Tan, Ran Maes, Caer Galueu, super flumen Helorn.
Anno DCCCCti L V incarnationis Domini nostri Jhesu Christi, epacte XXV, indictiones III*, concurrentes VII, terminus paschalis IIIIto idus aprilis, in VIIa feria pridie kal.aprilis, luna IIIIa, annnus embolismus.

*[ Au treizième siècle un correcteur a écrit sur la marge droite : « I[n]d[ictiones] XIII. » En effet, XIII est l'année de l'indiction qui correspond à l'an de Jésus-Christ 955.]
**[ Cette charte est datée du samedi 31 mars 955. Comparez les notations chronologiques qu'elle contient avec celles qui se trouvent aux folios 148 r° et 150 r°. Le copiste qui a écrit le manuscrit latin 9746 de la Bibliothèque nationale a mis cette charte au cinquième siècle, en écrivant la date de l'Incarnation CCCC·L·V au lieu de D·CCCC·L-V. ]

[40]
De tribu Neuued
In nomine Dei summi et amore regis supemi, qui de virgine dignatus nasci pro redemptione generis humani. Quidam vir indolis, moribus ornatus, stemate regalium ortus, nomine Moysen, qui, cuncta despiciens terrena, modis omnibus cupiens adipisci caelestia, tradidit de sua propria hereditate sancto
[f° 157 r°] Uuingualoeo spetialiter sibi a cunctis parentibus inclitis nomine Tref Neuued* cum silvis et pratis terrisque cultis et incultis et omnibus ei apendiciis, sitam in pago Brouuerec, in vicaria Carantor, sancto Uuinuualoeo in dicumbitione atque in hereditate perpetua pro stabilitate regni et longevitate vita magisque pro redemptione anime, ut ex rebus transitoriis, purgatis squaloribus facinorum, vera dispensatione supernae pietatis regna mercaret gaudiflua soliditate perpetuitatis sancti Uuingualoei precibus assiduis. Et si aliquis temerarius fuerit, qui hanc scriptionem infrangere temptaverit, sciat se alienum fore a liminibus sanctae Dei aecclesiae, et pars ejus cum Dathan et Abiron, quos terra deglutivit, nec non [f° 157 v°] cum Juda et Pilato, qui Dominum crucifixerunt. Terra sancta et cymiterii non recipiant, et filii eorum orfani et uxores viduae. Hoc pactum est coram multis testibus in Namnetica civitate, sicut supradiximus, Deo opitulante eidemque ludhael [Judhael LB], comite, affirmante. N. signum Numinoe, comitis. Signum Hedren, episcopi. Signum Iestin, vicecomitis. Signum filii. Signum Uuethenoc. Signum Rotberth. Signum Clemens.

*[ « Neuet. » - Note marginale écrite au dix-septième siècle. ]

[41]
De tribu Lue [Liue LB] Busitt cum suis terminis
Ista presens carta indicat, quod sanctus Conocanus confessor cum sancto Uuingualoeo habuit colloquium spiritale de salute animae, et postea commendavit se ipsum ei et omnia que habebat : scilicet totam illam possessiunculam quam a rege* Hyliberto jamdudum prisco tempore sibi in dicumbitione aeterna acceperat
[f° 158 r°] cum omni debito et decima et omnibus ei apendiciis super flumen Helorn, sicut divisio illius possessionis declarat per circuitum a meridie ultra predictum f1umen. Ab aquilone apprehendit aliam possessiunculam, quae dicitur Langurdeluu, et totum usque ad illam ab oriente ultra rivulum nomine Pene usque ad visionem claustri Sancti Huardon, ab occidente** ultra rivulum, super quem monachi, postquam adduxerunt per claustra, fecerunt sibi molendinum. Istum pactum ita affirmaverunt sanctus Uuingualoeus et sanctus Conocanus in eodem loco, ut ibidem semper esset coadunatio fratrum spiritalium, quantum sufficeret secundum possibilitatem loci, sicut postularet tempus aut res sub cura et precepto abbatis monasterii Sancti Uuingualoei perpetualiter. Sanctus itaque Conocanus, [f° 158 v°] confessor Domini fidelissimus, monasterium suum construxit aedificationibus, officinis, claustris, munitionibus largis aeternaliter sine aliquo herede infra omnes munitiones neque intus omnia claustra.
Lan Loesuc cum omni debito, excepta tercia parte decime, in dicumbitione perpetua cum tributum est tres solidos per singulos annos ; Caer Scauuen, Machoer Pull Bud Mael.

*[ Au treizième siècle on a écrit en marge: « de R[ege] anno DCC, [pri]os sive tempore sancli Martini quo decessit. » - Cette note est écrite en deux lignes ; le commencement de chacune d'elles a été endommagé par les ciseaux du relieur. ]
**[ « A Laudernntau.» - Note du dix-septième siècle. ]

[42]
De plebe Dineule
ln nomine Dei summi et amore regis superni, qui de virgine dignatus nasci pro redemptione generis humani. Ego quedam mulier indolis, moribus ornata, stemate regalium orta, nomine Iunargant, quae cuncta despicio terrena, modis omnibus cupio adipisci caelestia, do et concedo de mea
[f° 159 r°] propria hereditate Sancto Uuingualoeo spetialiter michi a cunctis parentibus inclitis quandam plebem nomine Dineule* cum silvis et aquis, pratis terrisque cultis el incultis, et omnibus ei apendiciis Sancto Uuingualoeo in dicumbitione aeterna i[n] hereditate perpetua pro stabilitate regni et longevitate vitae meae magisque pro redemptione animae, ut ex rebus transitoriis, purgatis squaloribus facinorum, vera dispensatione supernae pietatis regna mercarer gaudiflua soliditate perpetuitatis sancti Uuingualoei precibus assiduis. Et si aliquis temeratus fuerit, qui hanc scriptionem frangere temptaverit, sciat se alienum fore a liminibus sanctae Dei aecclesiae, et pars ejus cum Dathan et Abyron nec non cum Juda et Pilato, qui Dominum crucifixerunt. Terra sancta [f° 159 v°] cymiterii non recipiant (sic), et filii eorum orfani et uxores viduae. Signum Budic**, comitis. Signum Salvator, episcopi. Signum Alfrett, archidiaconi. Signum Alfrett, fratris comitis ; Agustin, presbiteris ; Bidian, Saluten, Urfer, Heianguethen, Gurcar, Guethencar, Daniel, et aliorum plurimorum fidelium testium.

[ « Dineaul » - Note du dix-septième siècle ]
**[ « Budic régnoit l'an 422 an Brit . fol. 49°. » - Note marginale du dix-septième siècle. ]

[43]
De villis quas dedit Diles vicecomes*
In nomine Dei summi et amore regis superni, qui de virgine dignatus nasci pro redemptione generis humani. Quidam vir nobilis, moribus ornatus, stemate regalium ortus, nomine Diles, qui, cuncta despiciens terrena, modis omnibus cupiens adipisci caelestia, tradidit de sua propria hereditate Sancto Uuingualoeo spetialiter sibi a cunctis parentibus
[f° 160 r°] inclitis Caer Meluc, Caer Meneuc, Cnech Uuenuc, Caer Blechion, sita in vicario Plueu Eneuur**, Tnou Laian, Caer Carian Hae Silin, dimidiam partem Silin Guenn ; in Buduc Les Buduc, Caer Bili, Caer Pilau, Caer Mehin, Caer Scoeu in Pumurit***, molina Corran [Corram LB] cum scripulo terrae, Duur Ti, Tref Cunhuur in pago Fuenant. Ego Diles haec omnia do et concedo Sancto Uuingualoeo in dicumbitione atque in hereditate perpetua pro redemptione animae meae. Et, qui frangere aut minuere voluerit hanc meam donationem et elemosinam, anathema sit in die judicii coram Deo et angelis ejus, nisi digna satisfactione emendare voluerit. AMHN.****

*[ La syllabe mes est rejetée à la fin de la ligne précédente, suivant l'usage irlandais.]
**[ « Plomeur à Annern. » - Note marginale du dix-septième siècle.
***[ « Pumerit. » - Note marginale du dix-septième siècle.
****[ « In villa [que] dicitur Ch... gueleu ... « Juxta... territorium in Les Na... uuor ded[it] Riou filius [Guio]mar mi[nam] - frumenti [sancto], Guingua[loeo] quia cum g[ravi] morbo liber[avit].
« Item desa ..... filius Harsch ..... dedit XX ..... duos solidos ..... de Caer Fee ..... sancto Guingu[aloeo].
« Similiter Saluden mil[es] quidem dedit ... deci[m]as de Carluoe duorum hominum s[ancto] Guingaloeo.» - De Carluoe a été écrit en interligne au-dessus de duorum hominum barré.
« Agacha quoque filia Rivaloni, fili Ca ...ret dedit duas minas frumenti ..... villa prati in Pl...castel.» - Notes écrites en marge au treizième siècle. ]

[44]
De villa Uurican
[f° 160 v°] Hae literae narrant, quod Alarun dedit unam villam Sancto Uuingualoeo pro anima sua in dicumbitione atque in hereditate perpetua, id est Caer Uuitcan [Uurican LB], quae accepit in ditatione, id est enep guerth, a viro suo Diles, filio Alfrett. Et idcirco aeternaliter hoc permaneat quandiu christiana fides in terra servabitur. Et, qui frangere aut minuere voluerit, sciat se alienum fore a liminibus sanctae Dei aecclesiae, et pars ejus cum Dathan et Abyron, et ira Dei incurrat super eum hic et in futuro. Amen.

[45]
De villis quas dedit Budic comes
Haec memoria retinet, quod Budic, comes, caecidit in infirmitatem, febrium pondere jacebat, prem[eb]atur, patiebatur valde. Et idcirco perrexit quousque Lanteuuennoc adorare sanctum Uuin
[f° 161 r°]gualoeum, et ibidem per virtutem beati Uuingualoei accepit sanitatem, et ideo tradidit de sua propria hereditate Sancto Uuingualoeo spetialiter sibi a cunctis parentibus inclitis IIIIor villas, silva Carrec duas in vicario Eneuur, Caer Bullauc, in vicario Demett, Caer Uuenheli. Et iterum tradidit alia vice Caer Dabat. Haec omnia Sancto Uuingualoeo in dicumbitione atque in hereditate perpetua ; quandiu christiana fides in terra servabitur, hoc permaneat aeternaliter. Et, qui frangere aut minuere voluerit, anathema sit in die judicii. Amen.

[46]
De plebe Edern* quam dedit idem comes Moriens
Haec cartula custodit, quod Budic, nobilis comes, tradidit Sancto Uuingualoeo de sua propria
[f° 161 v°] [hereditate vicarium unum Edern** nomine pro sui redemptione suorumque omnium utrorumque sexuum in sepulturam suam totum omnino, sicut ipso vivente tenuerat. Sic affirmavit dicens : Quisquis hoc custodiendo servaverit, Dominus custodiat eum ab omni malo ; custodiat animam tuam Dominus***. Amen. Si quis vero temere frangere aut minuere voluerit, de libro viventium et cum justis non scribatur. Sit pars ejus cum Dathan et Abiron, quos terra deglutivit, nec non cum Juda et Pilalo, qui Dominum crucifixerunt. Hujus donationis testes sunt plures : Alan dux Britannie, qui obitui ejus affuit, testis ; Benedictus, episcopus, filius istius Budic, testis ; Cadnou, abba Sancti Uuingualoei, testis ; Euhuarn, vice[f° 162 r°]comes, testis ; Saluten, testis ; Riuuelen, testis ; Blinliuguet, testis ; Catguallon, testis ; Moruuethen, testis.

*[ «Edem.» - Note marginale du dix-septième siècle.]
**[« Edern.» - Note marginale du dix-septième siècle.]
***[ Psaume CXX, v. 7.]

[47]
De tribu Iulitt
Istae litterrae narrant, quod Benedictus, comes et episcopus parcium Cornubiensium, ipso moriente, dedit Sancto Uuingualoeo quandam tribum nomine Tref Iulitt* in vicario Eneuur, suam sepulturam pro redemptione animae suae et omnium suorum vivorum ac mortuorum in dicumbitione aeterna. Qui custodierit hoc donum, a Deo caeli sit benedictus ; qui vero frangere aut minuere voluerit, a Deo caeli sit maledictus, nisi digna satisfactione emendaverit. Amen. Hujus rei testis est Alanus, comes. Orscandus, episcopus, testis ; Licamanu, testis ; Caradoc, testis ; Haerueu, testis ; Bili, testis ; Telent, testis ;
[f° 162 v°] Gradlon, testis.

*[ « Trefily dans Plomeur.» - Note marginale du dix-septième siècle.]

[48]
De tribu Tuduc
Haec carta indicat, quod Alanus, comes nobilis Cornubiensium partium, pro redemptione animae suae et longevitate utriusque vitae, cum ambulaturus in adjutorio Alani, ducis Britanniae, contra Normannos properaret, dedit Sancto Uuingualoeo quandam tribum nomine Tref Tudoc in Plueu Neugued in Pou per affirmationem suae nobilissime conjugis Iudett nomine militumque suorum, coram multis testibus : Gurlouuen, monachus Sancti Uuingualoei, testis ; Uhelueu [Vhelueu LB], presbiter, testis; Maelucun, presbiter, testis ; Loesuuethen, presbiter, testis.

[49]
Hae litterae narrant, quod dedit Alanus, comes, Caer Millae Sancto Uuingualoeo in dicumbitione,
[f° 163 r°] quia in quadam vice adjuvit eum de*...

*[ La fin de cette notice n'a pas été écrite. L'écriture des cinq paragraphes suivants est plus récente. Celle du paragraphe 51 parait dater de la fin du onzième siècle ; celle des paragraphes 50, 52 et 54 semble appartenir au douzième siècle ; celle du paragraphe 53 peut être mise au treizième siècle. ]

[50]
Notum sit omnibus tam presentibus quam posteris, quod Alanus, Britannie comes, dedit Sancto Guingualoeo pomarium quod habebat situm juxta Castrum, quod vocatur Castellin*, et sclusam cum molendinis in ea sitis, et totam piscaturam sibi apendentem, in elemosinam pro anima sua et parentum suorum. Hanc donationem firmavit ipse cornes in capitulo supradicti sancti, et posuit manu sua super altare coram testibus, quorum nomina hec sunt : Guillelmus, qui eodem anno susceperat abbatiam ejusdem loci, testis ; Moruanus, monachus, testis ; Guecun, monachus, testis ; Orscant, monachus, testis ; Redoredus, monachus, testis ; et omnis congregatio ; Benedictus, episcopus Namnetensis, testis ; Riuallonus, monachus Sancte Crucis, testis ; Louenan, filius Dunguallun ; Guegun, abbatt Tudi ; Guihornarc, filius Ehoarn ; Gormaelon, filius Haerueu.

*[ On lit sur la marge de gauche Castellin en écriture du XVle siècle ; sur la marge de droite Menehom en écriture du XVIIe siècle. ]

[51]
[f° 163 v°] Notum sit lectori, quod Justinus, abbas Sancti Guingualoei una cum sua congregatione concessit, ut Christo in hospicio* ad opus peregrinorum egenorumque daretur tercia pars decime tribus Petran villaque Haldeberti cum omni suo debito, acceptis de Briencio, predicti hospicii servitore, in signo karitatis septem solidis, ut illud donum sempiternum teneretur. Qui autem hoc destruet, sciat se auditurum esse Dominum dicentem : Hospes fui et non collegistis me**. Hoc fuit factum in capitulo, audientibus et annuentibus cunctis fratribus : Sausoiamo, Gurloeno, Hedro et Rodaldo de Sancto Melanio ; et monachis Sancti Salvatoris : Guegono, Heloco atque Hehoiarno, qui cum ipso abbate erant ; Redoredo autem, Gudiano, Johanne, Uruodio, Orscando, [f° 164 r°] Jonas, Jacob, Adorico, Stephano, Daniel, Lancelino.

*[ Le h du mot hospicio est interlinéaire et de la même forme que dans les manuscrits irlandais de ce temps-là. ]
**[ Évangile de saint Matthieu, chap. XXV, v.43. La Vulgate porte : « Hospes eram. » ]

[52]
De terra Guecun, filii Alliou, el de terra Telent Bastart fit quesitus tribus de causis singulis annis : videlicet cum census consuli datur, aut cum onos vel tesaurus emitur, aut ex vadimonio solvitur, vel cibis supplementum cum victualia domi deficiunt. Et hec tria ex toto territorio sancti nobis debentur.

[53]
Notum sit tam presentibus quam futuris, quod Seluester falterius, fratribus suis annuentibus, dedit Sancto Wingualoeo terram Penkarn liberam et inmunem ab omni censu preter a censu consulis et preter hoc quod, cum homines Sancti Wingualoei in servitio consulis ierint, omnes homines Sancti Wingualoei de Qlebe (sic - plebe LB) Cletuen cum eo in jussione sua et sub sua tutela cum suis aliis hominibus in servitio consulis ierint, et preter hoc quod quidam locus supra mare justa Tolmaen concessus fuit illi, si vellet, ad turrim instruendam, et si domus facta fuerit, capellaniam illius domus et omne quod ad ecclesiam pertinet Sancto Wingualoeo concessit. Fraternitas domus Sancti Wingualoei concessa est predicto Seluestri et suis fratribus, et cum ad fraternitatem unusquisque eorum voluerit venire, cum suis divitiis est ei statutum venire.

[54][f° 164 v°][Series Comitum Cornubiae LB][liste des comtes de Cornouaille, souvent qualifiés de "rex" dans les chartes]
[1] Riuelen Mor Marthou.
[2] Riuelen Marthou.
[3] Concar.
[4] Gradlon Mur.
[5] Daniel Drem Rud Alammanis rex fuit.
[6] Budic et Maxenri duo fratres.
[7] Iahan Reith. Huc rediens, Marchel interfecit, et paternum consulatum recuperavit*.
[8] Daniel Unua. [lire Iuna ?]
[9] Gradlon Flam.
[10] Concar Cheroenoc.
[11] Budic Mur.
[12] Fragual Fradleoc.
[13] Gradlon Plueneuor.
[14] Aufret Alesrudon.
[15] Diles Heirguor Chebre.
[16] Budic Bud Berhuc**
[17] Binidic.
[18] Alan Canhiarh. [lire Canhiart]
[19] Houel Huuel.***

*[ La phrase qui commence par Huc et se termine par recuperavit est une addition. Elle se trouve un peu au-dessus de la ligne et parait dater du treizième siècle. ]
**[ Les mots Bud Berhuc sont une addition d'une autre main, probablement du douzième siècle. ]
***[ Huuel est une addition d'une autre main, probablement du douzième siècle, la même que celle qui a écrit Bud Berrhuc. ]

[55]
Festum ecclesie Sancti Guygualoei in insula, que Thopopegia vulgariter dicitur, est in omni anno dominica prima junii, qua die visitantibus predictam ecclesiam sunt magnae indulgencie concesse.*

*[ Ce paragraphe a été écrit au seizième siècle (f° 164 v°.) ]

[56]
Guillelmus et Crehuen sua conjux et filius suis pro sanitate filii sui dederunt terram in Pengilli Sancto Guuingualoeo in disconbicione eterna omni debito liberam, et de qualibet domo illius tene unum denarium in festivitate sancti Guingualoei.*

*[ Notice écrite au douzième siècle, en marge du folio 3 v°. ]
[ Fol. 3 verso, note marginale, écriture du XIIe siècle LB ]

[57]
[G]ulelmus filius Gormael et Agaz sua [u]xor sunt recepti in fraternitale istius domus, et illi dant karitative singulis annis pro se ipsis et pro filiabus [s]uis Creuen, id est Domech Julian, duo sextaria [fr]umenti in discumbitione eterna Beato [G]uingualoeo et XII denarios.*

*[ Notice écrite au treizième siècle, en marge du folio 3 v°. Le ciseau du relieur a enlevé quelques lettres que nous avons restituées entre crochets. Suivent six lignes trop mutilées pour que nous essayions de les reproduire. ]
[ Fol. 3 verso, note marginale, écriture du XIIIe siècle LB ]

Paragraphes ajoutés par La Borderie :

[58]
[ Fol. 6, note marginale, écriture du XIIIe siècle. ]
Herueus filius alterius concedit sanct Uuingualoeo
annuatim unam rollatam frumenti, pro se mediam partem et pro duobus filiis suis medietatem alteram, quamdiu vixerint, apud Lestregellar.

[59]
[ Fol. 142 v°, note marginale à gauche du n° VII (cf. note du n° [7]) ci-dessus, écriture du XIIe siècle. ]
... qui sunt de genere Matret tenent [a sanct]o Uuingualoeo et ab abbate suo ... m sex ciatus mellis in plebe Ar..el ; in plebe
Thelgruc XX.VIII.

[60]
[ Fol. 145 v°, note marginale à gauche du n° XVIII (cf. note du n° [18]) ci-dessus, écriture du XIIe siècle. ]
« Hec sunt debita Landrefmael. Haethurec Caer Nilis, IX sextaria frumenti. De terra Hedrgual, II sextaria frumenti et unum pastum. De terra Gleulouen [I]I sextaria et unum pastum. De terra Jedecael Guidet, III modios frumenti. [L]an Huncat, II sextaria. Pul Scaven, II sextaria. Kaer Foet, I sextarium. De terra An Vastardou, III sextaria frumenti. De terra Hinebet, II sextaria et unum modium et duo pasta. Buort, III sextaria frumenti. [De] terra Hebguoeu in Ros Riguin, II sextaria. [De] terra An Prunuc, I sextarium et I pastum. De terra An Kelihuc, I sextarium.
Lan Ritian, II sextaria et I pastum. De terra Minihi ecclesie Guoethuc VIII. Unum pastum de capellano ecclesie ... et unum pastum decimat ...

[61]
[ Fol. 145 v°, note marginale à gauche du n° XVIII (cf. note du n° [18]) ci-dessus, écriture du XIIIe siècle. ]
Terrae de Landremael, Penannaut, Kaer Beatos, Kaer Cadauen, An Kelioc, An Luch.
De Goedoc : terra Briendi Conuier, an Staer, Run an Peliet, an Birit, an Busit, Lan Guegon an Maguaerou.
An Porht Gludoc, Run Guennargant, Landremael.

[62]
[ Fol. 153 v°, note marginale à gauche du n° XXVIII (cf. note du n° [28]) ci-dessus, écriture du XIIe siècle. ]
... Thou Elorn ... you et uxor ejus ..... t dederunt unum [ari]pennum (en interligne [c]emer) terre pro [ani]ma Doener filii sui ... sancto Wingualoeo. Dederunt Maeluguno ....liis suis ut redderent usque ad finem ... denarium per singulum ... ad vigiliam Sancti Michaelis.

[63]
[ Fol. 154 v°, note marginale à gauche du n° XXX (cf. note du n° [30]) ci-dessus, écriture du XIIIe siècle. ]
... Fradou minam frumenti... Brinliguet an Parc, XV nummos.... Glencuu filius Butheuel, minam [frumen]ti. De terra Terenes, sextarium frumenti.

[64]
[ Fol. 154 v°, note interlinéaire entre la fin du n° XXX (cf. note du n° [30]) et le commencement du n° XXXI ci-dessus. ]
De Caer Wenguethen, mina frumenti et tercio pars decimae, cujus heres est Rudaldus vicarius.

[65]
[ Fol. 154 v°, note marginale à gauche des n° XXXI (cf. note du n° [31]) à XXXVII ci-dessus, écriture du XIIIe siècle. ]
Contencio fuit super quibusdam terris apud Pleiben in Tnou Barroc inter filios Hervei Hormanni et suos ex una parte, scilicet Eudonem, filium Haelguthen, qui erat primogenitus eorum, et Eudonem, [fi]lium Rivalloni calvi et [con] sanguineos suos. Dicti [fi]lii Hervei et Eudo Halgueth[e]n et Guidomarus An Sparll optinuerunt terram quam petebant per judicium aque frigide apud Sanctum Wingualoeum a filio Rivalloni et suis. Et ideo dicti Eudon et Guidomarus An­Sparll et sui concesserunt Sancto Wingualoeo in perpetuum decimas cujusdam Kempenet qui est super Gouen Tnou·Barroc. Tunc [e]rat abbas Sancti Wingualoei [R]ivallonus de Fou, Riocus, Uruoet, Herveus Godoc, monachi. Eodon, filius [H]elguethen, el Guidomarus An [Sp]arll dederunt in saisinam pro decima [i]lla VIII denarios in duabus vicibus.

[66]
[ Fol. 160, note marginale à gauche du n° XLIII (cf. note du n° [43]) ci-dessus, écriture du XIIIe siècle. ]
Juxta territorium in Les Na[r]uuor, in villa [que] dicitur Ch[er]gueleu[en], ded[it] Riou filius ....mar mi[nam] - frumenti [sancto], Guingua[loeo], quia cum g[ravi] morbo liber[avit].
Item, Desar ..... filius Harsch ..... dedit XXti ..... duo solid[os] ..... de Caer Fee ..... sancto Guingu[aloeo].
Similiter Saluden mil[es] quidem dedit ... deci[m]as de Car Luoc s[ancto] Guingaloeo.
Agacha quoque, fili[]a Rivaloni, fili Caret, dedit duas minas frumenti [in] villa prati in Plu[eu] Castel.

[67]
De puero fulgure prostato atque mortuo, sed per sanctum Uuingualoeum sanato. [non publié ici]

[68][Ms. C. = BN manuscrit latin 9746 - copie du cartulaire du seizième siècle ]
[Ms.C, fol. 68 v°] Quidam vir nomine Petranus, quadam nocte, secrete eum accessisset ad domum sancti Guengualoei, dum sua femina dormiebat, ad audiendum sermones predicti sancti, sua fernina evigilata, excitante dyabolo, ivit quesitum suum maritum et eum verberavit in choro predicti sancti. Et tam cito tres liberi et ejus domus fuerunt combusti et mortui in domo, et in crastina die resuscitati et reparati, et depost sexus femineus non intravit in istum chorum. Hec omnia et singula fuerunt facta, patrante Domino nostro Jhesu Christo, in honore Dei et sancti Guengualoei.

[69]
[Ms. C, fol. 79 v°] Iste littere narrant quod heredes seculares Cleruie succedunt Fragano Cathouii et Albe Trimammi in hereditatibus sitis in Armorica, a rege Gradlono eisdem traditis et perpetualiter concessis, cujus situatio est in Curia Sanguinaria, inundatione cujusdam fluvii qui proprie dicitur Sanguis a capite sang[uineo] fluentis, ac etiam in dominatione Curie Albe site juxta fluvium qui dicitur Asper cum suis apendiciis. Divisio istius possessiuncule est a mari septentrionali usque ad flumen Elorn.

[Sanguis : cf. la rivière nommée Le Gouët qui passe au bas de l'église de Ploufragan et va se jeter dans la baie de Saint-Brieuc ]

Finis.